Het woord 'evacuatieplan' is een dubbele dactylus met de hoofdklemtoon op de vierde lettergreep. Je kunt er een ollekebolleke mee maken (is vast al wel gedaan, heb ik niet nagezocht). Je kunt het woord ook plaatsen in een jambe: 'Ik heb dus een evacuatieplan'. Die 'een' is beklemtoond en daardoor niet zo fraai, maar het gaat om het idee.
Evacuatieplan heeft dus twee klemtoonmogelijkheden:
1) E-va-cu-A-tie-plan
2) e-VA-cu-A-tie-PLAN

Ik vind dit raar en toch druisen beide woorden niet tegen mijn taalgevoel in. Wat mij vooral verbaast is de verschuiving van de eerste lettergreep, van beklemtoond naar onbeklemtoond.

Is dit gegeven wel eens gebuikt in een of ander dichtvorm? En zo nee: wie verzint er iets mee?

Bas, ik geef hiermee geen antwoord geven op de vraag waarmee je afsluit, maar breng een iets ander accent (ha!) aan in de analyse. Ik denk nl. dat evacuatie en evacuatieplan maar een echte klemtoon hebben en dat is op de 4e lettergreep. De eerste drie e-va-cu zijn een soort aanloopje, waarbij, naar mijn gevoel, geen van de drie een accent krijgt, ook geen nevenaccent. Zet het woord in een zin en je hoort wat ik bedoel:

"De geMEENnte beRAADT zich op een evacuAtieplan voor NOODgevallen."

Wanneer het in een dichtregel staat waarbij een vast metrum wordt gehanteerd, "voegen" de eerste en tweede lettergreep zich naar het ritme, maar strikt genomen volgens mij niet naar het metrum.

1) dactylus: E-va-cu-A-tie-plan
2) jambe: e-VA-cu-A-tie-PLAN

Deze beide beklemtoningen zouden in een lopende zin redelijk raar klinken:

X De geMEENte beRAADT zich op een EvacuAtieplan voor NOODgevallen.
X De geMEENte beRAADT zich op een eVAcuAtieplan voor NOODgevallen.

Ik denk dus dat de juiste beklemtoning als volgt is:

˘ ˘ ˘ ˉ ˘ ˘
Ik weet alleen niet of daar een term voor is. In de muziek zou het een 6/8 maat zijn, met de maatstreep in het midden. Zoals bijv. in "We are the champions". Dat begint met: I've paid my / DUES
waarbij "I've paid my" op de slagen 4, 5 en 6 van de maat vallen (geen van alle beklemtoond) en DUES op de slagen 1 t/m 5 van de volgende maat.

Het komt wel eens vaker voor dat de sjwa in een dichtregel toch een soort klemtoon krijgt. Dat is niet altijd even fraai, maar ach, als de regel verder netjes (jambisch) loopt, dan maalt niemand erom. Maar ik vind bij evacuatieplan de begin-klank eigenlijk best sterk, te sterk voor een aanloopje. En dat hij dan toch onder het aanloopje / opmaatje hoort, vind ik opvallend.

evacuatie komt van het Latijnse ex-vacuere, leeglopen o.i.d. Daar heeft de ex echt wel een klemtoon, ondanks dat de x er na verloop van tijd afgesleten is geraakt. Die e is dus best belangrijk. Maar goed, dat geeft nog geen antwoord op mijn vraag of er met dit effect iets te maken valt.

Bas, hier is al vaker over metrum gediscussieerd, maar ik houd het kort.
‘e’ in evacuatie klinkt als e in eend, en is dus geen sjwa, maar draagt de klemtoon. Dat verandert niet door het vooraf laten gaan van bijv, ‘één’ of ‘het’. Anders is ‘veronderstellingen’ waarin de ‘e’ een sjwa is omdat ze niet klinkt als de ‘e ’ in ‘verte.
E-va-CU-a-TIE-plan is dus trocheïsch, t.o. EvacuAtieplan Verschuiving van klemtonen zien we in bijv. amsterDAM t.o. AMsterdamRIJNkanaal.

Voorbeeld;
‘SCHOONzusje / brak laatst haar/ bovenbeen.’

‘MIJN zusje brak laatst haar bovenbeen.
‘ZIJN zusje brak laatst haar onderbeen.’

‘ZIJN zusje brak laatst haar bovenbeen.’
‘MIJN broertje brak laatst zijn onderarm.’ En;

‘DE zuster / brak een in-/ jectienaald. ‘

Ik stel dat het gaat om een natuurlijke beklemtoning. ‘Schoonzusje’ is een dactylus. ‘MIJN zusje ‘ en ‘DE zuster ‘ zijn geen dactyli, omdat de natuurlijke klemtoon niet ligt op de eerste lettergreep.
mijn zusje / mijnbouwer. mijn rechter / lijnrechter.

Kun je er effecten mee bereiken? Remko Koplamp heeft al eens bewezen dat het mogelijk is om regels te schrijven zonder dat het metrum meteen duidelijk is. Maar 'uurwerk' en '(een ) uur werk' lijkt mij een voorbeeld

En een woord als "esKAder" dan? Volgens het dbnl beknopt etymologisch woordenboek (link) komt de e van het Latijnse ex, maar niemand zou op e/es een (neven)klemtoon leggen, denk ik.

Dit geeft geen antwoord op je oorspronkelijke vraag (sorry!), maar bevestigt voor mijn gevoel wel dat het groepje evacu als een aanloopje gezien kan worden en dat het zich dientengevolge flexibel aanpast aan de omgeving waarin het wordt geplaatst.

Hendrikje, uitzonderingen bevestigen de regel.

exact, examen, excentrisch, excerpt, excretie, excuus, expansie, expressie, extreem, extorsie, etc...?

en met een aanloopje:
examinandus, excellentie, etc.

Hendrikje, enerzijds noem je een aantal woorden die met-ex- beginnen, maar niet de klemtoon dragen. Anderzijds noem je een paar woorden die ook met –ex- beginnen, maar waar – ex- wél beklemtoond wordt. Examinandussen zou een bruikbaar 6lgwoord kunnen zijn. Het woord – evacuatieplan- begint met een –e- die beklemtoond wordt. Dat is een feit, dat heb ík niet bedacht. Maar wat je wel laat zien is dat lettergrepen elkaar beïnvloeden v.w.b. de klemtoon;
Ex-A-men t.o. EX-amiNANdus. En eerder noemde ik al amsterDAM t.o. AMsterdamrijnkanaal.

Dat geldt ook de vraag van Bas J;
Je kunt het woord ( evacuatieplan B.B.) ook plaatsen in een jambe: 'Ik heb dus een evacuatieplan'.
M.i. niet op deze manier, maar;
- En toen ontstond de noodzaak van
een groot evacuatieplan-

Bas J. Is dit gegeven wel eens gebuikt in een of ander dichtvorm? En zo nee: wie verzint er iets mee?
Feit is dat we dichten in versvoeten, en zorgen dat het metrum klopt.

'Ik heb dus / een e va / cu a tieplan'.

Maar of daar effecten mee te bereiken zijn......

Ik voel me wel verplicht te wijzen op het handboek van Jaap Bakker, waarin hij 'kerktoren ' noemt als niet passend in een tweevoudige versvoet, en dat oplost door er 'dorpskerktoren' van te maken.

We werden toegezongen door
een fraai evangelistenkoor

Hij is de jacht begonnen met
een nieuw dubbelloopsjachtgeweer.

Ik heb wel genoeg gezegd.

Ik zit te denken aan een dichtvorm van 2 strofen. De 1e is in een jambe, de 2e in een dactylus. Maar in beide strofen speelt een woord de hoofdrol. Een woord waarin de klemtoon verschuift. Maar ik kom er nog even niet uit.

Dactyli die jambische gelezen kunnen worden en andersom ?

Of trocheïsche woorden die ook als dactylus gelezen kunnen worden, zoals jij hierboven met Amsterdam en Amsterdamrijnkanaal al aangaf.